Bir mübadele romanı: Aç Kapıyı Ben Geldim

Metin Köse’yi ZOKEV’in konuğu olarak 19 Ekim 2018’de Maden Mühendisleri Odası Lokali’nde ağırladığımızda henüz hiç tanımıyordum. Etkinliğin sunumunu yapan Alaaddin Kara sözü yazara vermeden önce dinleyiciler için güzel bir sunum yaptı. Uzun yıllar TRT’de radyo ve televizyon programları hazırlayıp sunmuş, şiir albümleri yayınlamış, elli saatlik bir kayıtla Mevlânâ’nın Mesnevi’sini seslendirmiş, Eleni’ye Mektuplar, Mükellefiyet, Göl Dağı, Büyük Yürüyüş kitaplarını yazmıştı Metin Köse; ne var ki on yıldır Zonguldak romanları yazsa da ilk Zonguldak söyleşisiydi bu onun.

Aç Kapıyı Ben Geldim romanı Safranbolu’da, kendi içinde iki farklı zamanda geçiyor. Birincisi Safranbolulu mübadillerin öyküsünü anlatan 1923 yazı ile 1924’ün Aralık ayı sonlarını kapsayan yaklaşık bir buçuk yıllık dönem. İkincisi, karışık bir turist grubunun Safranbolu’ya gelmesiyle birlikte geçmişle bağlantıların kurulduğu 2014 Mayıs ayı.

Romana başlamamla ilk yüz sayfayı geride bırakmıştım ve o coşkuyla günlüğüme şöyle yazmışım: “Metin Köse’nin Aç Kapıyı Ben Geldim romanı sarıp sarmaladı beni. Özellikle Safranbolu mübadele dönemini anlatan tarihsel bölümleri çok etkileyici. 2014’e dönen bölümlerindeki kurgu da güzel gidiyor. Yazar kendini Tekin karakterinde var etmiş, bu da romana artan bir içtenlik katıyor ve okuru romana yaklaştırıyor.”

Roman ilerledikçe bendeki coşkusu sönüyor, hatta yer yer bezdiren bir bıkkınlık duygusu yaratıyordu. Beşinci günün sonunda kitabı bitirmemle günlüğümü önüme çektim ve şunları yazdım: “Metin Köse’nin Aç Kapıyı Ben Geldim romanını az önce bitirdim. Notlarımı romanın arasında, romanı da biraz öteye koyarak düşündüm. Tarihsel dokusu, olayların işlenişi benim sarıp sarmalamışken romanın ortalarına doğru ne değişmişti? Tarihsel doku, olaylar, kahramanlar yazarın gözünde geri bırakılıyor ve yazar bizzat yeni bir Ahmet Mithat Efendi rolüne soyunarak bizelere güya romanla ilgiliymiş gibi, ucu Safranbolu’ya değen her ayrıntıyı anlatıyor! Yazık etmiş romana. Bunları belge-roman yazma eğilimine kapılarak yaptığı açık. Yine Safranbolu’daki türbe, çeşme adlarını tek tek sayarken aldığı haz romanın önüne geçmiş. Üstelik romanın sonunda Filiz’in insanüstü bir yetenekle olacakları önceden bilme yeteneği (dejavu) ortaya çıkarılarak çözdüğü düğüm hiç tatmin edici değil doğrusu. Sözün kısası romanı aşağı yukarı ikiye böldüğümde iki ayrı duyguyla sarmalandığımı fark ettim: Önce haz, sonra usanç.”

Peki keyifle ilerleyen roman neden tökezledi? Coşkuyla geçilen bölümlerden sonra neden taht kötücül duyguların eline geçti? Biraz ayrıntıya girelim...

Yordan’ın geminin güvertesinde, Güldane’nin yukarısında olduğu bölümle açılan roman, 1924 yılının son günlerini anlatıyor. Safranbolu Ortodokslarının Ekim ayında başlayan sevklerinin son grubundaki üç yüz elli kişi daha Yunanistan’a gönderiliyordu. Safranbolu Müslümanlarıyla hiçbir sorunları yokken bu zorunlu göç, yaşananlar inanılmazdı. Safranbolu bir hayaldi artık. Yedi yüz yıl süren birliktelik son bulmuştu.

Neden gönderiliyorlardı ki? Dilleri Türkçeydi, üstelik Kuvayi Milliye’ye de yardım etmişler, hatta “Biz Türküz, ninnilerimiz, manilerimiz, şarkılarımız Türkçe,” diye Safranbolu Kaymakamlığı’na, oradan Kastamonu Valiliği’ne, oradan da TBMM’ye ulaşan dilekçelerle süreci durdurmaya çalışmışlar; Safranbolulu Türk Müslüman komşuları kararın değişmetirilmesi için Kastamonu Valisine, hatta Ankara’ya, meclise gitmişlerdi. Ne var ki Türkiye ve Yunanistan arasındaki görüşmelerde onların kaderini belirleyecek karar ortaklaşa alınmıştı.

“Hayır, anlamadığım şu” dedi Yorgi, “İsmet Paşa, bizimle ilgili bir konuyu ta Yunanistan’daki Venizelos’la konuşur da bizimle niye konuşmaz?” (Metin Köse, Aç Kapıyı Ben Geldim, Doğan Kitap, İstanbul 2017, s. 48)

Kolay değildir kuşaklar boyunca yaşanan topraklardan bir anda koparılmak. Yordan safran tohumları, Despina yetiştirip kuruttuğu inciri, Stefan fesleğeni, Yannis şarap ve pekmezi, Mihail bir çift yemeniyi, bazılarıysa bir avuç Safranbolu toprağı götürmekteydi yanlarında.

Yordan yolculuk boyunca 1923’ün o unutulmaz yaz akşamında Kaymakamlar Evi’ndeki kına gecesini düşünür. Kemanda o, kanunda Yannis, darbukada Stefan, udda Mustafa vardı yine ve kına sahipleri haremlik iyi duysun diye dönme dolaba yakın oturtmuştu onları. Talyos Efendi’den kürdilihicazkâr saz semaisi, Gamzedeyim Deva Bulmam ve Sakın Geç Kalma Erken Gel gibi eserleri çaldıktan sonra bir istek gelmişti Hanım Ağa’dan: “Aç Kapıyı Ben Geldim.” Herkesin bildiği bir Safranbolu türküsüydü bu. Çalmaya başlarlar; fakat o güne değin görülmemiş, duyulmamış, kiminin garipsediği kiminin hoşlandığı bir olay yaşanmış ve türküyü haremlikten genç bir kadın söylemişti. Yordan büyülenmiş, görmediği sesin sahibine aşık olmuştur.

Birkaç gün sonra sesinden tanıdığı bu genç kadınla göz göze gelmişti. Kalbi duracaktı nerdeyse.  Ne var ki Güldane Çarşı Mahallesi’nden bir Müslümanken o, Kıranköy’den Ortodoks bir Hıristiyan’dı. Ucunda aşk bile olsa farklı dinlerden olmanın sonsuz uzaklığı girmişti araya. Aklına Ortodoks Hıristiyan iken sevdiği adamla evlenebilmek için dinini değiştirip Müslüman olan Şükriye geliyordu. Âşıkların gözünde “kahraman” olsa da günlük yaşamda “dönme Şükriye” olmaktan öteye gidememişti. Huzursuzlukla dolmuştu içi. Anne babasıysa oğullarına Papaz Yerasimos’un kızı İrina’yı yakıştırırken din değiştirmek... Her yer karanlıktı Yordan’a.

1924’ün Mayıs ayı geldiğinde Yordan’ın Güldane’ye kavuşması için sadece din baskısını aşması yetmeyecekti. Onları yurtlarından edecek mübadele kararı alınmış, uygulanmayı bekliyordu. Bu sırada Yordan – İrina karşılaşması da nihayet gerçekleşir. Alıcı bir kuş gibidir İrina. Yordan’ı çaresizliğinden yakalayarak köşeye sıkıştıracak, gözlerini bir an üzerinden ayırmadan nefterini kusacak, intikamını alacaktı.

“Sen onu kaybettin. Ben de seni! Anladın mı? Mübadeleyi boş ver.”

Sonra hiç ara vermeden söylenmeye devam etti. “Bir gün benimle evlensen bile...” tam bu noktada yeni bir umutla Yordan’ın gözlerinin içine baktı. “Aklın, gönlün burada olacak. Yani ben kaybettim.”

Yordan suskundu.

“Ancak biliyorum sen de kaybettin!”

“Ben mi?”

“Evet sen! Çünkü kalmak istesen  bile burada kalamazsın.”

Yordan sözün nereye varacağını kestiremiyordu.

“O da, Selanik’e gelemez!”

Yordan derinden yaralanmıştı. İrina devam etti.

“İkiniz de din değiştiremezsiniz biliyorum.” (a.g.e. s.145)

İrina’nın anlattığı kaybedenler öyküsü adım adım gerçekleşmektedir ve sevgililere hiç mi hiç ışık görünmez. Yordan içinse Güldanesiz hayatın ha Safranbolu’da ha Selanik’te olmasının küçücük önemi yoktur!

Oysa birkaç ay öncesinde ne kadar mutluydu. Kaymakamlar Evi’ndeki kına gecesinde sanki dünyalar onun olmuştu. O gece yeniden doğmuş gibiydi. Yaşamındaki en güzel sesi duymuştu o gece. Yaşamını iki kelimeyle anlat deseler; o sesten önce ve o sesten sonra diye anlatırdı. Ta ki, mübadele haberi gelene kadar. Mübadele, Yordan’ın içine düştüğü çıkmazı daha da kötü hale getirmişti. Müslüman bir kızın Ortodoks bir delikanlıyla evlenmesi zaten çok zorken, mübadele bu zorluğu imkânsıza çevirmişti. İşte o andan itibaren Yordan, başka bir insan olup çıkmış, eski neşeli halinden hiçbir eser kalmamıştı. Zaten o kınadan sonra müzik grubunu terk etmiş, hatta kilise korosunun çalışmalarını da aksatır olmuştu. Bütün bu yaşananlar yüzünden de yakın çevresi tarafından ağır eleştirilere uğruyordu. Ortodoks Hıristiyanlara göre gâvurlaşmaya başlamıştı. Müslümanlara göre ise zaten gâvurdu. Arafta kalmıştı artık. (a.g.e. s.218-219)

Sonunda gün gelip çatmıştı. Mübadiller yerlerinden yurtlarından, vatanlarından, anılarından koparılmanın hüznüyle dolup taşarken mübadil Yordan’ın kahrı diğerlerinden katbekat fazlaydı ve tek dayanağı Güldane’yle birbirlerine verdikleri sözlerdi.

Yordan’ın annesi Fani saksılara mezarlardan toprak doldurtmuş, bunları yanında götürecekken kocası Yorgi ona engel olur: “Büyüklerimiz Safranbolu’da kalacaklar.” (a.g.e. s.216) Fakat öylece bırakıp gitmek kolay mı? Yapamaz Fani, yolculuk sabahı ayaklarının ucunda yükselip yolu kontrol eder. Ablasını beklemektedir. Fani’nin sevdiklerinden koparıldığı için akşamdan sabaha yaşadığı travmalar silsilesi, mübadelenin sarsıcı etkilerini anlatması bakımından çok değerlidir.

Yordan bu söz karşısında donup kaldı. Ne diyeceğini bilemedi. Boğazı düğümlendi. Gözünden birkaç damla yaş yanağından akarak aşağıya indi. Çünkü teyzesi birkaç yıl önce ölmüştü. Annesi ayak parmaklarının ucuna kalkmış hâlâ yolu gözlüyordu. (a.g.e. s.221)

Sonunda iki yüz kişilik Kıranköy mübadil grubu Safranboluluların uğurlamalarıyla yola düşerken grup adına son kez konuşan Papaz Yerasimos yine dostluktan, birlikte yaşamaktan bahseder ve onları ayıranın savaş olduğunu vurgular.

Safranbolulu komşularına veda eden grup yoluna devam eder; ama Ahmet Usta Geçiti denen yerde eşkiyaların pususuna düşer. Satamadığını ardında bırakmış, satabildiğini ceplerine, kuşaklarına, gömleklerine, donlarına, ayakkabılarına saklamış mübadillerin nesi var nesi yoksa alırlar. O kargaşa sırasında iyice sarılıp sarmalanmış yüzü görünmeyen kadınınsa Güldane olduğu ortaya çıkar.

Grup gerisingeri Safranbolu’ya döndüğünde Yordan’ın kendini toparlayamadığı görülür. Pusuya düşürülmeselerdi sevdiğiyle Selanik’te olacaklarına yanar durur. Bu ruh durumundan kurtulamadığı gibi hiçbir çıkış yolu da bulamaz. Nitekim arkadaşlarıyla birlikte Bodos’un meyhanesinde omzundaki kemana sarılırcasına yaslanmış, gözleri derin uykuda gibi, hıçkırıklı sesiyle Aç Kapıyı Ben Geldim’i söyler. Tüm gözlerin üzerine çevrili olduğundan, herkesin haline acıdığından habersizdir. Bu hal uzadıkça arkadaşları endişelenirler. Derken kemanı yere düşer, kendisi de düşmek üzereyken son anda arkadaşları tutuverirler. “Beni... İncekaya... Falez...” diye sayıklar. Önce arkadaşları, evdeyse anne babası oğullarının niyetini anlayınca gözyaşlarını tutamazlar.

Sona doğru Kaymakamlar Evi’nde yeni bir kına başlar. Kadınlar eğlencesinde oyunlar oynanır; ama sayfalar boyunca tanıdık kişilerin olmaması, bir sürü geleneksel ayrıntıya, kına yakma usulüne, türkülere yer veren yazar, sayfalar sonra nihayet Güldane’yi getirir de roman yeniden yatağına kavuşan akarsu gibi akmayı sürdürür. ‘Çekici’ tarafından zorla oynamaya kaldırılır kadınlar. Güldane de birden oynamak zorunda bırakılınca arkadaki kalabalıkta nedense kimsenin görmediği o değişik kadını, o kadının tanıdık gözlerini görüverir. Bir o görür, Yordan’dır bu. Az sonra kafeste buluşur, kısaca sözleşirler...

Romanın ikinci zamanında olaylar daha temposuz ve yavaşken tahmin edildiği gibi birileri geçmişin izlerini sürmektedirler. İşte bu niyetle dolu kişiler, 2014 yılının Mayıs ayında bir turist grubuyla beraber Safranbolu’ya gelirler. Yazar olan Tekin gezi boyunca notlar alır, dikkatli gözlemler yapar, anlattığı hikâyelerle arkadaş grubunun kilit kişisi olur. Çevreye karşı duyargaları son derece hassastır. Tekin’in değerlendirmeleri, yönlendirmeleriyle Metin Köse’nin romandaki izdüşüm kişisi olduğu gayet açıktır. Ki, onun Balzac hayranlığı ve her vesileyle Balzac konuşması ve romanın kahraman grubunda olmayıp da adından en çok söz ettiren kahramanın Balzac olması aynı nedendendir.

Roman’ın gizemli kişilerinden olan Murat müzikolog olduğunu söylerken tur sırasında şiir de yazar. Duyguların dilinden anlayan ince bir adamdır o ve Safranbolu’da bulunma nedeni hepsinden daha belirsizdir. Bu sır durumu, onun Andon ve Filiz aracılığıyla yerel tarihçi Ünsal Tunçözgür’e Samatya’da yaşlı bir kadından duyduğunu söylediği İzzet Mehmet Paşa Camii’nin minaresinin eğik olup olmadığını sordurmasıyla derinleşir. Tur rehberi Gül’le giderek yakınlaşmalarının sonunun nereye varacağı, giderek romanın ciddi düğümlerinden birine dönüşür.

Asıl tur rehberinin annesinin rahatsızlığı nedeniyle bir anda turun rehberliğini üstlenmek durumunda kalan Gül, bu dört kişilik grubun çevresinde vakit geçirmeye başladıkça Murat’tan etkilenir. Zamanla onun da Safranolu’yla bağlarının olduğu ortaya çıkarken gençlik çağına girerken anne babasını trafik kazasında kaybettiği ve anneannesiyle kaldığı öğrenilir.

Grubun tamamlayıcıları Filiz ve Andon’dur. Andon, daha adının geçmesiyle mübadillerle ilişkisi düşünülen, deyim yerindeyse elini gösteren, Türkçe anlayan ama konuşamayan biridir. Onun çevirmenliğini konuşmayı seven, değerlendirmeleriyle grupta gerginliği yükselten eşi Filiz yapar. Geçmişin izini sürerken Safranbolulu yerel tarihçi ve tur rehberi Ünsal Tunçözgür’e ulaşır. Onların konağında ağırlayan tarihçiyle konuşmayı ilerlettikçe Andon’un sırları aydınlanır. Andon’un mübadil amcası Gavri, Ünsal Tunçözgür’ün şimdi oturduğu muhteşem konağın asıl sahibidir.

Metin Köse’nin harika götürdüğü romanı birdenbire Ahmet Mithat Efendi edasıyla “Ey kâri!” diye kesip kesip aralara girmesini çok yadırgadım doğrusu. Bu özellik, Metin Köse’nin “belge roman” dediği belge ve incelemelere dayalı gerçekçi roman anlayışından kaynaklanıyor gibi dursa da bence asıl sorun yazarın romanın akışını unutturacak denli bilgi vermekten haz duymasıyla ilgili. Öyle ki romanın ortalarından itibaren sürekli yeni bilgiler veren Metin Köse muharrirliği bırakıp muallimliğe soyunuyor. Neler neler anlatmıyor ki... Safranbolu’ya yapılan ilk Frengi Hastanesi’ni beş sayfa anlattığında herhalde bir yerlere bağlayacak diye boşuna bekliyorsunuz; yazarın Safranbolu’yla ilgili bilgi vermesi dışında romanla tek bağı yok. Ninnileri, manileri öyle arzuyla anlatıyor ki hadi bunların estetik değeri var diye sineye çekebiliyorsunuz; ama sonra Safranolu’da diye tek tek türbeleri ve çeşme isimlerini de sayıyor. Sonra Cinci Hoca’nın Safranbolu bağından dolayı Deli İbrahim’le süren ilişkisi anlatıyor üç sayfa. Bitti derken hooop, Pilli Mehmet’le Deli Yordan ve Hacı Hayri Efendi’yi anlatıyor bir o kadar. Safranbolu’ya cami yaptırdığı için İzzet Mehmet Paşa’yı da anlatıyor iki sayfa.

Safranbolu tarihine dair yoğun bilgilerin Metin Köse’nin belge roman anlayışına uygunluğu belki su götürmez; ama eserin estetik değerine uygunluğu, okuyucu ayrıntıya boğması tartışılır. Yine belgelerin izinden gideceğim derken tarihçi Ünsal Tunçözgür’ün iki roman sayfası boyunca dört kişiyi hiçbir metne bakmadan ezberinden konuşturması da inandırı değil.

Romanın 2014’lü sonunda bizi tarihsel dokuyla kotardığı 1924’lü sonda yarattığı hazzı yaşatamıyor. Filiz’in sinyallerini önceki bölümlerde verdiği, geleceği önceden bilebildiğini (dejavu) söylemesiyle Murat ve Gül düğümünün ilmeğini yakalayıveriyoruz. Konarı Gölü’ndeki akşam birden elektirikler gidince bir su sesi geliyor ve ancak ertesi gün Gül’le Murat’ın yokluğunu fark ediyorlar. Romanın sonundaysa komiser ikisinin dosyalarına bakınca düğüm tamamen çözülüyor. Kızın adı Gül, anneannesi Güldane’dir. Erkeğin adı Yordan Murat, dedesinin adı Yordan’dır.